Bitki mitosları, kimilerine göre inanılmaması gereken, şairlerin, yazarların bir yaratımı; kimilerine göreyse gerçeğin ta kendisi olarak yorumlanır. Kanaatimizce mitoslar gerçeklerin biraz abartılarak aktarılmış halidir. Kaydedilen veya aktarıla gelen her bilginin önemli olduğunu bilen bilim insanları bazen bu bilgilerden yola çıkarak, hayatımıza olumlu katkılar sunuyorlar. Böyle bir örnek yakın tarihilidir: Son araştırmalara göre, kardelenle ilgili (Galanthus sp.), Homeros’un İlyada eserindeki bilgiden yola çıkılarak alzheimer tedavisinde kullanılan bir ilaç geliştirildi.

Bu yazımızda kardelen ve bazı önemli tıbbi bitkilerin mitolojideki bilgilerinden bahsedeceğiz:

KARDELEN (Galanthus sp.)

Odysseus ve mürettebatı Ithaka’ya sefere çıkar ve dönerken yorgun düşerler. Kirke’nin adasında, bir ormanlık alanda karaya vururlar. Burada cadı Kirke ile karşılaşır; mürettebatını Kirke’ye teslim eder. Kirke, askerlere oldukça güzel görünen, ama içine zehir kattığı bir menü hazırlar. Mürettebat, bu zehirli yemeği yedikten sonra yurda dönmek de dahil tüm bildiklerini unutur ve domuza dönüştüklerini düşünür.

Tanrıların mesajcısı ve rüyaların getiricisi Hermes (=Merkür), İthaka kralı Odysseus’a, büyücü Kirke tarafından, mürettebatının üzerine yapılan unutkanlık büyüsüne karşı moly (kardelen) bitkisi vermiştir ve büyü bozulmuştur.

İlyada da “moly” şöyle tasvir edilmektedir:

Argos’u öldüren [Hermes] böyle konuştu ve kopardı otu topraktan,
uzattı onu bana ve bir bir saydı özelliğini:
Çiçeği sütbeyazdı, kökü kapkara,
ona «moly» derlerdi tanrılar arasında,
koparamazdı onu hiç bir ölümlü insan,
ama yeterdi her şeye tanrıların gücü.

Bazı araştırmacılar burada tasvir edilen ve Kirke’nin büyüsünü iyileştirmede Ulysses’in kullanıdığı bitkinin Allium (soğan) türü olduğunu belirtse de birçok araştırmacı bu bitkinin Galanthus bitkisi olduğu üzerinde hemfikirdir. Kanaatimizce, çiçeklerinin beyaz oluşu ve soğan zarının siyah renkli olması ve soğanından elde edilen madde “galanthamin”in bilinci tekrar geri döndürebilmesi sebebiyle burada tasvir edilen “moly” kardelendir.

Kirkenin büyü amaçlı kullandığı bitki de Datura stramonium (tatula) bitkisidir. Datura kadim zamanlardan beri büyücülükte kullanılan bir bitkidir. En önemli özelliği de halüsinojenik olmasıdır. Büyüden sonra domuza dönüştüklerini düşünmelerinin sebebi budur.

SARIMSAK (Allium sativum)

Apollon’un oğlu Asklepios’a, Kenthauros Kheiron tarafından şifacılık ve ölüleri diriltme yeteneği öğretilmiştir. Ölüleri de diriltebiliyor olması ile kısa sürede ünü Olympos’a kadar yayılınca Zeus Asklepios’u yıldırımlarla çarparak cezalandırmıştır. Asklepios yere düşerken elinde tuttuğu ölümsüzlük reçetesini toprağa düşürmüş; yağmurlarla birlikte yerden binbir derde derman olan sarımsak bitkisi filizlendi.

KEKİK (Thymus sp.)

Troya savaşının başlamasına sebep olan güzel Helen bu savaş yüzünden çok acı çekmiştir. Helen’in gözyaşlarından güzel kokulu kekik bitkisi çıkmıştır. Eski Yunan’da kekik asaletin ve cesaretin sembolü olarak savaşa giden askerlere armağan edilirdi.

HODAN (Borago officinalis)

Kadim zamanlardan beri neşe kaynağı, melankoliyi önleyen bitki olarak tavsiye edilmiştir. Hatta içkilerin içine atılan birkaç hodan yaprağının aşıklara cesaret verdiği söylenir. Hodan bitkisinden günümüzde antianging ürünler hazırlanmaktadır.

GİNSENG (Panax ginseng)

Kore mitolojisinde bitkiyle ilgili güzel bir mit anlatılır. Hastalanan ve yataklara düşen fakir bir adamın küçük çocuğu, “dağların ruhu”na babasını iyileştirmesi için dua etmiş. Çocuk gece rüyasında dağların ruhunu görmüş ve kendisine babasının şifasının ginseng bitkisinde olduğu söylenmiş. Dağlarının ruhu bitkinin yerini ve nasıl ilaç hazırlayabileceğini de tarif etmiş. Çocuk bitkiyi tarif edilen yerde bulmuş ve tarife göre ilacı hazırlamış. Ve babası ilacı aldıktan sonra eski sağlığına kavuşmuş.

Ginseng genel vucut direncini arttıran en önemli bir bitkidir. Aynı zamanda erkekler için güçlü bir afrodizyaktır. Bu etkileri çeşitli çalışmalarla kanıtlanmıştır. Bugün bu bitkiden hazırlanan birçok preparat mevcuttur.

GELİNCİK (Papaver rhoeas)

Ekinlerin tanrıçası Demeter’le ilişkilendirilmiş, başında ve elinde gelincik çiçekleriyle tasvir edilmiştir. Demeter’in kızı Persephone kırda gelincik çiçeklerini topluyorken Ölüler ülkesinin tanrısı Hades tarafından kaçırıldıktan sonra, Demeter çok üzülmüş, üzüntüsü sonucu topraklar verimsizleşmeye başlamıştır. Gelincik ölümden sonraki dirilişi simgelediği düşünülür. Persephone ölüler ülkesine girdiği sonra tekrar çıktığı söylenir. Gelinciğin uyku verici etkisi de Persephone’un ölüler ülkesine girdiği zamanlara denk geldiği kış aylarını simgeler.

Gelincikte bulunan maddeler günümüzde de uyku verici ve öksürük kesici özellikleriyle kullanılmaktadır. Yurtdışında hazırlanan sedatif ilaçların terkibine girer.

BİBERİYE (Rosmarinus officinalis)

Antik Yunan’da öğrenciler biberiyeden yaptıkları taçı ve halkayı başlarına ve boyunlarında taşıyarak hafızalarını zinde tutmak istemişlerdi. Roma’da sadakatin sembolü olarak bilinir.
Biberiye günümüzde de konstrasyon sağlayıcı olarak kullanılmaktadır. Bu amaçla çalışmalarında aroma lambalarında biberiye yağı yakılabilir. Bazı araştırmacılar biberiye yağının hafızayı kuvvetlendirdiğini tespit etmişlerdir.

ADAÇAYI (Salvia sp.)

Romalılar adaçayını kutsal bir bitki olarak görmüşler ve bitkinin hasadını özel tören eşliğinde yapmışlardır. Ortaçağda ateşli hastalıklara karşı şifa verici olarak en yaygın kullanılan bitkilerden biri olmuştur.

Adaçayı günümüzde de ateş düşürücü olarak kullanılmakta; nezle ve gripten sonra genel dengeleyici olarak çayı içilmektedir.

ADAMOTU (Mandragora sp.)

Türk mitojisinde bitkinin köklerini öküzlere ip bağlayarak sökmeye çalışıldığı; öküzlerin güçsüz kalıp hastalandığı söylenir.

Köklerini topraktan çıkarmaya çalışan kişinin, köklerin çıkmamak için bağırma sesinden dolayı sağır olup çok geçmeden öldüğüne inanıldığı için kökleri köpeğe ip bağlanarak çıkartılır.

Yunan ve Roma dönemlerinde büyücülükte en sık kullanılan bitkilerden biridir. Bereket arttırdığı ve afrodizyak özellikleri olduğuna inanıldığı için “adamotu” veya “aşk elması” diye anılır. Araplar afrodizyak özelliği sebebiyle “şeytan elması” olarak anmışlardır.

Adamotu günümüzde ağrı kesici özellikleriyle kullanılmaktadır. Ağrı kesici özelliği bileşimindeki alkoloitlerden kaynaklanmaktadır.

CİVANPERÇEMİ (Achillea sp.)

Homeros’un İlyada destanında geçer. Aslında bu destan Achilleus’un destanıdır. Achilleus civanperçemini Troya savaşında kanama durdurucu ve yara iyileştirici olarak kullanmıştır. Adını Achilleus’tan alır.

Civanperçemi günümüzde de kanama durdurucu ve yara iyileştirici olarak kullanılmaktadır. Uçucu yağının antibakteriyel etkileri ispatlanmıştır.

Mitolojide adı geçen diğer bazı önemli tıbbi bitkilerin isimleri ise şöyle:

1. Aconitum napellus (kaplanboğan)
2. Anemone coronaria (dağ lalesi)
3. Malus domestica (elma)
4. Hordeum vulgare (arpa)
5. Smilax aspera (saparna)
6. Juniperus oxycedrus (katranardıcı)
7. Cornus mas (kızılcık)
8. Vitex agnus-castus (hayıt)
9. Crocus sativus (safran)
10. Ferula communis (çakşır)
11. Helleborus orientalis (doğu bohçaotu)
12. Laurus nobilis (defne)
13. Atropa belladonna (güzelavratotu)
14. Hyoscyamus niger (siyah banotu)
15. Myrtus communis (mersin)

Nazım Tanrıkulu –