Tıbbi papatya (Matricaria recutita)

Bitki ve insan arasındaki ilişkiyi, hayatımızda ne kadar yer ettiğiyle anlarız. Bitkinin kullanımı ne kadar yaygınsa, insanla arasında o kadar güçlü bir ilişki ve bir o kadar köklü bir geçmişi vardır deriz; bazen tarihte kullanım bilgisinden yola çıkarak tarihe yolculuk yapar, edindiğimiz bilgilerle geleceğe ışık tutarız. Kimi zaman çocuklarımızın, kimi zaman işyerlerimizin isimlerini bitkiyle özdeşleştirir; sevdiklerimizi bir bitkiyle methederiz. İçinde bitki olmasa da adında bitki olan işyerlerinin bize daha samimi geldiği anlar olur çoğu zaman..

Papatya, geniş bir ailenin üyesi ve bu aileye adını veren bitki.. Birçoğumuz, sevdiklerimizin sevgilerini papatya falı ile ölçmüş; papatya dolu yemyeşil bir alanda uzanıp iç huzuru aramışızdır. Şarkılar ve şiirlerde kendi gibi adının da naifliği sebebiyle papatyanın kullanıldığını; kır düğünlerinde gelinlerin papatya ile taçlandırıldığını çokça görürüz. Bitki çayı denildiğinde aklımıza ilk gelen papatya çayı olur; papatya çayı içer rahatlarız.

Bir bitkiyi tıbbi amaçlı kullanacaksak, doğru tür olduğundan; doğru zamanda toplandığından; doğru kurutma yöntemiyle kurutulduğundan; doğru saklama koşullarında muhafaza edildiğinden emin olmamız gerekir. Ülkemizde bazı bitkilerde bu hususların göz ardı edildiği görülür; bunların başında da papatya gelir. Bu yazımızın, bu vesileyle bir rehber olmasını temenni ederiz.

Türkçe’de “mayıs papatyası, adi papatya, papatça, babuneç, babunç, kelkız, akbaba, akbulaç” isimleriyle bilinir. Osmanlıca kaynaklarda “babunç, babuneç” isimleriyle bilinir. Mayıs ayında çiçeklenmeye başladığı için “mayıs papatyası” adı verilmiştir. İspanyollar ‘küçük elma’; Yunanlar ‘yerelması’ adını verirler. Latince adı Matricaria recutita anne, rahim, yer elması anlamlarına gelir. Mater: Anne, rahim / Chamai: Alçak, bodur, yer – Melon: Elma, ayva

Eski Mısırlılar tanrılara adak adama törenlerinde kullanmışlar ve bitkiye ‘güneş bitkisi’ adını vermişlerdir. Eski Mısır, Yunan ve Roma uygarlıklarında tedavide kullanılmıştır.
Ortaçağ bahçıvanları yakınlarında yetişen bitkileri iyileştirdiğine inandıkları için diğer bitkilerin aralarına mayıs papatyası dikmişlerdir. Bazı ülkelerde sigara tütününe aroma vermek için tütün ürünlerine katılmaktadır.
Baharlı kokuda ve hafif acı tattadır.

Botanik özellikleri
20-60 cm boylanabilen tek yıllık otsu bir bitkidir.Yaprakları ince ve parlaktır.
Çiçekler kapitilumlarda; dıştakiler dilsi, beyaz renkli ve dişi; içtekiler tüpsü, sarı ve hermafrodittir. Kapitilumum konik olup içi boştur. Bu durum kapitilumdan boyuna kesit alındığında kolaylıkla görülebilir; diğer papatyalardan ayıran en temel özelliğidir.

Mayıs ayında çiçeklenmeye başlar; yaz boyunca çiçeklenme görülür. Kış aylarında da çiçeklenen örnekler görülebilmektedir.Tohumları çok küçüktür.

Alman papatyası – Anthemis nobilis ile karıştırılmaktadır. (Yabani olarak Orta Avrupa’da yetişen bu bitki, Avrupa ülkelerinde tıbbi amaçlı yetiştirilmektedir.)

Ülkemizdeki diğer Matricaria türleri
Matricaria aurea – Altın renkli papatya
Matricaria discoidea – Petalsiz papatya
Matricaria macrotis – Büyük kulaklı papatya
Matricaria matricarioides – Papatya benzeri papatya

Alttürler:
Matricaria chamomilla var. chamomilla
Matricaria chamomilla var. pappulosa
Matricaria chamomilla var. recutita

Yayılış alanları
Anavatanı Avrupa ve Küçük Asya’dır. Sonraları Orta Avrupa’ya yayılmıştır.
Ülkemizde Marmara, Ege, Trakya, Güneybatı Anadolu bölgelerinde yaygın olarak yetişir.
Yol ve tarla kenarları, işlenmemiş bahçeler, yerleşim yerlerinde boş kalan alanlar doğal olarak yayılış gösterdiği yerlerdir.

Dünyanın birçok bölgesinde tıbbi bitki olarak geniş alanlarda tarımı yapılmaktadır. En fazla mayıs papatyası tarımı yapılan ülkelerse, Almanya, Macaristan, Rusya, Çekoslavakya, Yugoslavya, Belçika, Fransa, İspanya ve Yunanistan’dır.

Kültürü

İklim isteği
İyi bir gelişim için tam güneş alan, sıcak ve hafif nemli yerler ister. Yetiştiği iklim koşullarına uyum sağlasa da uçucu yağ oranında değişim görülmektedir. Kışı çok soğuk geçmeyen ılıman bölgelerde kışın da gelişimine devam edebilmektedir.

Toprak isteği
Asitli topraklardan, alkali topraklara kadar değişik toprak tiplerinde yetişebilmektedir. Ancak en uygun toprak, Ph’ı 7.3 – 8.1 olan topraktır. Kireçli topraklarda yetiştirilmesi tavsiye edilir.

Su isteği
Yaz aylarında haftada birkaç kez, bitkinin su ihtiyacı hissedildiğinde sulanmalıdır.

Hasat
Bitkideki uçucu yağ oranı çiçek açıldıktan 3-5 gün sonraki dönem en fazla olduğu için hasat bu dönemde yapılmalıdır.

Çiçekler eş zamanlı açmadığından hasat, birkaç hasattan sonra tamamlanır. Çiçeklerin tam açmış olması gerekir; tam açılmamış çiçeklerin uçucu yağ oranı düşüktür.

Papatya hasadı genellikle elle veya özel taraklarla yapılır. Yurtdışında bu amaçla yapılmış özel papatya tarakları bulunmaktadır.

Kurutma
Çiçekler, raflara tek sıra halinde yayılır; kuru, hava sirkülasyonu iyi olan ortamlarda gölgede kurutulur. Oda sıcaklığı olan 20 C° üzerinde kurutma yapılmamalıdır.

Kuru drog hoş bir kokuya ve hafif acı bir tada sahiptir.

Drog kuruduktan sonra bütün olarak kalmaz; dağılır. (Diğer papatyalardan ayıran bir diğer özelliği de budur.)

Hava geçirmeyen ahşap kaplarda saklanmalıdır.

Muhafaza süresi bir yıldır.

Verim
Verimde hasat zamanı, gübreleme gibi teknik unsurlarla sıcaklık, gün uzunluğu ve toplam güneşlenme etkili olmaktadır.

Yetişme şartlarına göre ülkemizde bir dekardan 50 – 130 kg kuru drog alınabilmektedir.

Ülkemizde mayıs papatyası ihtiyacı ithalatla karşılanmaktadır. Ancak Akdeniz ve Ege bölgelerimizde bu bitkinin kültürünün yapılması ülkemiz ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır.
Drog standartları
Nem: % 12
Organik karışımlar: % 1
Diğer kısımlar: % 2
Mineral karışımlar: % 0,5

Fitokimyasalları
Cumarinler: Umbelliferon, heniarin
Flavonoidler: Apigenin, apigetrin, apiin, luteolin, rutin, quercetin, quercitrin, quercimetrin, krizoeriyol
Uçucu yağ: % 0,3 – 2 oranında bulunur; % 50’si bisabolol (levomenol), bisoboloikasit, %1-15 oranında chamazulen, sesquiterpenlerden cadinen, matricin, matricarin, azulen
Uçucu yağı mavi renkli olup chamazulen maddesinden kaynaklanır. Bu madde distilasyon sırasında açığa çıkar.
Diğer maddeler: Aminoasitler, kolin, acı maddeler, farnesen, farnesol

Geleneksel tıbbi kullanımı
Çiçekleri (Matricariae flores) tedavide kullanılır.

Dioscorides, baş ağrısı, böbrek ve idrar yolları hastalıklarında; Galen, birçok hastalığa karşı etkili bir iksir olarak; Hildegard, kadın hastalıklarında; Matthioles, adet düzensizliği, sarılık, astım, bağırsak kolikleri, göz hastalıkları ve hemoroit rahatsızlıklarında; Paracelsus, karın ağrısı, sarılık, çıban, yüksek ateş, baş ağrısı ve yara tedavisinde tavsiye etmiştir.

Eski Mısırda sıtma ateşine karşı kullanılan papatyayı İbn-i Sina, astım, zehirlenmeler, taş düşürmek ve beyni kuvvetlendirmek için; XV. yy Osmanlı göz hekimlerinden Eşref bin Muhammet, bir eserinde çocukların göz şişmesinde önermiş; Şerafeddin Mağmumi, Kamus-u Tıbbi (1910) adlı eserinde mayıs papatyasını içerden infusyon şeklinde kuvvet verici, midevi, spazm çözücü etkileri olduğunu belirtmiştir.

Tibet tıbbında gençleştirici olarak keşişler tarafından kullanılmaktadır.

Ülkemizde halk arasında mide ağrılarını giderici veyatıştırıcı olarak kullanılmaktadır.

Tıbbi kullanımı
ESCOP, WHO ve Komisyon E monograflarını yayınlamıştır.

Alman, Avrupa, Avusturya, Belçika, Çek, Fransız, Hollanda, İngiliz, İsviçre, İtalyan, Macar, Portekiz farmakopelerine kayıtlıdır.

– Aktiviteleri
Antienflamatuar, antimikrobiyal, antispazmodik, immünostimülan, kanserden koruyucu, antiülser, sedatif, antigribal, antidermatiti

– Endikasyonları
Öksürük, bronşit, sinüzit, soğuk algınlığı, ateş, ağız ve cilt enflamasyonları; yara ve yanık tedavisi; genital iltihaplanmalar, solunum yolu iltihaplanmaları, deri ve mukoza iltihapları ve alzheimer, sinir sistemine bağlı diyare, yorgunluk, gastrit, hemoroit, bacar ülserleri

Bileşimindeki dominant etken maddelerin belli başlı etkileri

Azulen: Antiülser, antibakteriyel, uv ışınlarına karşı koruyucu
Apigenin: Antihiv, antiaflatoksin, antidermatitic, antiviral, spazmolitik
Alfabisabolol: Ağrı kesici, antiflojistik, antibakteriyel, fungusit
Farnesol: Antialerjenik, sedatif
Farneson: Feramon
Chamazulen: Ağrı kesici, antialerjenik, antiefnlamatuar, antispazmolitik, antioksidan, ateş düşürücü
Kolin: Antialzheimer, antimanik, karaciğer koruyucu

Dozaj
İnfusyon (demleme): 2 – 8 gr / 150 ml su / 15 dakika / günde 4 defa / yemek araları ve yatmadan önce (150 ml = 1 su bardağı)
Tentür: % 45 / 1:5 (1 kısım drog, 5 kısım çözücü / gr:ml) / 3 x 1 – 4 ml (150 ml suya 20 – 30 damla)
Buğu: 1 lt su / 1-2 tutam çiçek / 10 damla uçucu yağ
Banyo: 50 gr / 1lt sıcak su
Kullanım süresi: 3 – 4 hafta

Uyarılar
Papatyagiller ailesi bitkilerinden herhangi birine karşı alerjisi olanların kullanmaması gerekir.
Antikoagulan ilaçlarla etkileşim yapabileceğinden bu grup ilaçlarla alınamamalıdır.
Gebelik ve emzirme döneminde kullanılmamalıdır.

Diğer kullanımları
Boya bitkisi olarak kullanılır.

Önce yün miktarının % 30’u kadar (1 kg yün / 300 gr papatya) papatya ufalanır.
1/30 (1 kg yün için su litre su) oranında hazırlanan boya banyosuna ilave edilir.
İyice karıştırılır, mordanlanmış yün ilave edilir. 100 C’de 30 dakikada boyama tamamlanmış olur.
İpler boya banyosundan çıkarılır; % 3 kök boya, banyo suyuna katılır ve iplikler tekrar bu banyoya ilave edilir. 100 C’de 5 dakikada boyama tamamlanır.
Boyanan yünler çıkarılır; açıkhavada, gölgede kurutulur.
Saç rengini açmak için saç bakımında kullanılır.

UV ışınları filtrelediği için güneş koruyucu olarak kullanılır.

Reçeteler
Aftlar
Tıbbi papatya infusyonu ile günde birkaç defa gargara yapılır.
Karın ağrısı ve gaz
5’er gr nane, anason ve tıbbi papatyadan % 2’lik infusyon hazırlanır. Günde 2-3 defa birer fincan içilir.
Bebek gazı
5’er gr nane, rezene ve tıbbi papatyadan % 2’lik infusyon hazırlanır. Günde 2-3 defa bir çay kaşığı içirilir.
Sinüzit
İnfusyonu ılık olarak burna çekilir.
Ateş ve güneş yanıkları
Tıbbi yağı rahatsız bölgeye günde birkaç kez sürülür.
Saç renginin açılması veya sarı saça kırmızı ton verme
100 gr tıbbi papatya çiçeği1 lt suda 10 dakika kaynatılıp süzülür. Saçlar bu su ile yıkanıp durulanır. / Kırmızı ton verme: 30 gr papatya çiçeği, 60 gr kökboya yarım litre suda kısık ateşte 30 dk kaynatılır. Temiz saça friksiyon yapılarak yedirilir. Başa bir bez bağlanarak kurumaya bırakılır, kızıllaşınacay kadar tekrarlanır.
Bebeklerin diş çıkarmadan sonra incinen diş etleri
Tıbbi papatya infusyonu pamukla diş etlerine sürülür.
çayı içilir.
Yaraların iltihaplanmasını önlemek ve çabuk kapatmak
Yara kapanıncaya kadar, yara olan bölgeye lokal tıbbi papatya banyosu yapılır.
Migren
5 gr papatya 300 ml suda 4-5 dakika demlenir; günde birkaç defa içilir.
Bebek gazı
5’er gr nane, rezene ve tıbbi papatyadan % 2’lik infusyon hazırlanır. Günde 2-3 defa bir çay kaşığı içirilir.
Uykusuzluk
Alıç çiçeği 15 gr, kediotu kökü 15 gr, oğulotu 20 gr, papatya 30 gr / Bu karışım çekilir. 1 tatlı kaşığı karışım 150 ml suda 3 dakika kaynatılıp süzülür, iki defa içilir. (İlki yatmadan 1-2 saat; ikincisi 5-6 dk önce)
Kaşıntılı egzama
100 gr tıbbi papatya çiçeği 1 litre suda 10 dakika demlenip süzülür. Bu su ile banyo yapılır. Banyo suyuna papatya yağı da damlatılabilir.
Ülser
1 tatlı kaşığı / 150 ml kaynar su / 5 dakika demlenir. (Sabahları aç karnına içilir. En az 5, en fazla 10 dakika sağa-sola, sırtüstü ve yüzüstü yatılır. Öğle ve akşam yemeklerinden 15 dakika önce de içilir. 14 gün devam edilir.)

Gevşetici banyo
Üçer çorba kaşığı papatya, lavanta ve ıhlamur iyice karıştırılır. Süzgeçli bir keseye
doldurulur. Kese banyo suyuna sarkıtılır.
Banyo suyuna istenirse şu yağlar da katılabilir:
Lavanta uçucu yağı 4 damla
Sandal uçucu yağı 2 damla
Adaçayı uçucu yağı 2 damla
15 dakika banyoda kalınır. Bu esnada papatya veya ıhlamur çayı içmek etkiyi arttıracaktır.
Papatya yağı yapımı
Ateş ve güneş yanıkları için kullanılabilecek bu yağı hazırlamak için gereken maddeler:
– Zeytin yağı 250 ml
– Tıbbi papatya çiçeği 25 gr
Su banyosunda iki saat bekletilip süzülür; koyu renkli şişelerde muhafaza edilir.

Cilt bakım yağı
Problemli ciltler için kullanılabilecek bu yağı hazırlamak için gereken maddeler:
– Badem yağı 50 ml
– Tıbbi papatya uçucu yağı 3 damla
– Itır uçucu yağı 2 damla
– Lavanta uçucu yağı 2 damla
Badem yağına sırasıyla uçucu yağlar damlatılır, her defasında 15 dakika metal olmayan bir karıştırıcı ile karıştırılır. Üstü kapatılır, 8 saat buzdolabında dinlendirilir. Kullanmadan önce tekrar karıştırılır. Doğrudan veya pamukla cilde sürülür. Bu yağla masaj da yapılabilir.